Św. Filip Neri (1515-1595)

wspomnienie liturgiczne - 26 maja

Dzieciństwo i młodość

Filip Neri urodził się we Florencji 21 lipca 1515 roku w Oltrarno, w domu na placu San Pietro Gattolini, ochrzczony został w "bel San Giovanni" przez ks. Giovanni Battista di Jacopo.

Florencja w owym czasie nie była w takiej świetności jak w XV wieku, była jednak nadal niezwykle istotnym ośrodkiem politycznym, gospodarczym i kulturalnym. Ta świetność wiąże się z niezwykłym oddziaływaniem rodu Medyceuszów.

Filip Neri kształcił się w szkole publicznej we Florencji, później uczył się gramatyki i retoryki, zajmował się także poezją, co niewątpliwie miało istotny wpływ na jego działalność na polu sztuki.

Istnieją też informacje, że uczęszczał on do konwentu dominikańskiego św. Marka, w którym specjalne bractwo zajmowało się religijną i duchową formacją młodzieży, co miało niewątpliwie wpływ na jego późniejszą działalność w Rzymie.

Mówiąc o florenckim pochodzeniu św. Filipa Neri (miasta - kolebki renesansu i działalności największych artystów w dziedzinie malarstwa, rzeźby, architektury czy muzyki}, należy wspomnieć o wpływie na Filipa Neri Savanaroli - kontrowersyjnej postaci ówczesnego Kościoła, którego cenił i podziwiał ojciec Filipa, notariusz, alchemik, Franciszek Neri, który w momencie powieszenia, a następnie spalenia 23 maja 1498 roku Savanaroli, przeora wspólnoty dominikanów w San Marco, miał 22 lata.

Filip do końca życia nazywał Savanarolę świętym. Girolamo Savanarola w głoszeniu swojej nauki posługiwał się nie tylko tradycyjnymi środkami duszpasterskimi, jak np. głoszenie kazań, ale i ówczesnymi nowościami technicznymi, takimi jak druk, rozsyłanie pism bezpośrednio do poszczególnych osób, muzyką. Wszystkie dziedziny życia mogły stać się nośnikiem jego idei reformatorskich i ewangelicznych.

W końcowej fazie kształcenia Filip został wysłany w celu edukacji do wspólnoty zakonnej w San Marco. Tamtejsza wspólnota dominikańska kultywowała naukę Savanaroli, uważanego za męczennika. Tam też jego ulubionym nauczycielem był Servito Mini, poeta, twórca laud, podobnie jak Savanarola.

Dominikanie z San Marco przykładali wielką wagę do praktykowania i rozwijania tej formy ludowej twórczości religijnej, jaką były laudy, co niewątpliwie miało duży wpływ na Filipa i jego działalność w tym kierunku w Rzymie.

Pobyt w San Germano

Filip został wysłany przez rodzinę do San Germano, miasta położonego w połowie drogi między Rzymem a Neapolem. Obok San Germano, na górze Monte Cassino, znajduje się opactwo benedyktynów, wówczas miejsce intensywnego oddziaływania, w którym rozwijała się "szkoła literatury greckiej i łacińskiej, uprawiano tu z zapałem naukę prawa, sztuki piękne i teologię".

Filip na Monte Cassino, jak i na górze niedaleko portu Gaeta z kościołem della Trinita, rozwijał się duchowo i intelektualnie. Tam postanowił swoje życie poświęcić wyłącznie Bogu, będąc cały czas człowiekiem świeckim.

Lata w Rzymie - edukacja

Istotnym wydarzeniem dla życia Filipa było przybycie do Rzymu, gdzie jako świecki prowadził życie oddane Bogu. Kształcił się w kierunku filozoficznym, w rzymskim archgimnazjum della Sapienza, u takich sławnych wówczas nauczycieli, jak: Cesare Jacomelli, późniejszy biskup z Bencastro w Kalabrii, teolog zaangażowany w czasie Soboru Trydenckiego oraz Alfonso Ferro, który został sprowadzony przez papieża Pawła III z Neapolu do Rzymu, by otworzył szkołę anatomii i chirurgii.

Filip Neri porzuca jednak studia, przynajmniej w sensie kształcenia akademickiego, by poświęcić się pracy apostolskiej. Wpływ rzymskich profesorów, u których studiował, widoczny jest w ogromnej liczbie posiadanych książek, z których wiele pozostało do dziś w Rzymie na Vallicelli.

Przed śmiercią podarował pokaźne zbiory książek swoim duchowym synom. Odnajdujemy tam między innymi dzieła Savanaroli, Arystotelesa, św. Tomasza, Homera, Wergiliusza, dzieła z zakresu medycyny i innych dziedzin wiedzy.

Świadczy to o wszechstronnych zainteresowaniach Filipa Neri, wśród których również sztuka odgrywała znaczącą rolę. Św. Filip Neri to obraz typowego, wykształconego człowieka XVI wieku.

Mówiąc o sylwetce duchowej Filipa, należy podkreślić fakt posiadania przez niego licznych dzieł o tematyce duchowej, które miały wpływ na jego osobowość.

Zaraz po śmierci Filipa Neri przeprowadzono inwentarz jego biblioteki, zapisków, notatek. Dokonał tego O. Pellegrini oraz dwaj bracia. Spis nosi tytuł Inventarium bonorum repertorum bo. me. R. P. nostri Philippi Neri die 28 maji 1595; w spisie Inventarium librorum znajdują się 483 książki. Zbiór ten został w całości opublikowany przez Cistelliniego.

Aktualnie w Biblioteca Valicelliana, przejętej przez państwo, można odnaleźć zbiór, który jest kolejną rekonstrukcją zbiorów Filipa Neri, dokonany na podstawie Index numerarius librorum s. Philippi Neri qui nunc clausi servantur in hac nostra Bibliotheca Valliceliana sub litera S hoc anni 1745. Książki Filipa Neri zebrane w 1745 roku są skatalogowane pod numerem 0.23.

Znajdują się tam między innymi: Imitazione di Cristo, Dialogo della divina Providenza św. Katarzyny Sieneńskiej, Cantici spirituali Jacopone da Todi, Vita del b. Giovanni Colombini Feo Belcari, dzieła wielu mistyków średniowiecza, takich jak: Stimulus divini amoris św. Bonawentury, Arbor vitae crucifixae Ubertino da Casale, De comptemptu mundi Innocentego III, dzieła Gersona, Pharetra divini amoris,/i> Landsperga, De quatuor novissimis Dionigi, Prato Giovanni Mosco, Specchio di prefezione Enrico Herp, dzieła Taulera, Diego de Estella, Francesco Arias (Trattato dell'orazione mentale).

Filip kształtował swoją duchowość w oparciu o liczne zbiory nauk Ojców Kościoła. W jego księgozbiorze odnajdujemy dzieła św. Bazylego, św. Grzegorza, św. Augustyna, św. Bernarda, św. Jana Klimaka.

Szczególne miejsce pośród starożytnych źródeł duchowości Filipa, a później jego oratorium, zajmują dzieła św. Jana Kasjana. Zdaniem O. Cistelliniego możemy je uważać za "pierwsze źródło duchowości filipińskiej, jak również metody oratoryjnej".

W bibliotece znajdują się najbardziej znane dzieła św. Jana Kasjana "Collationes Patrum" oraz "De institutione Coenobiorum", które stały się podstawą dla tworzenia reguł życia monastycznego w Kościele Zachodnim, były to też (zwłaszcza "Collationes Patrum") cenione przez wiele wieków podręczniki teologii moralnej i ascetycznej. Korzystał z nich Ignacy Loyola oraz wielu innych twórców nowych zakonów.

Ważnym wydaje się też fakt biografii z św. Jana Kasjana. Czas, kiedy zakładał on swoje klasztory, był okresem zniszczeń dokonanych przez barbarzyńców, którzy zdobyli Rzym w 404 roku, także pustoszenia Zachodu przez Wandalów. W całym tym zamieszaniu Kasjan zakłada klasztory, w których młodzi ludzie gromadzą się, aby doskonalić się w miłości.

Ten fakt zdaje się być szczególnie wymowny w nawiązaniu do Filipa, który czyni dokładnie to samo w zniszczonym ekonomicznie i moralnie Rzymie XVI wieku.

Dzieła te świadczą nie tylko o bogatym życiu duchowym Filipa, lecz także o nawiązaniu do Kościoła z pierwszych wieków chrześcijaństwa i średniowiecza, który często był odrzucany przez ludzi renesansu. Na uwagę zasługuje związek pomiędzy duchowością Filipa Neri i Oratorium a duchowością Ojców Pustyni.

Apostolat do czasu przyjęcia święceń kapłańskich

Filip Neri przybył do Rzymu około 1534 roku i rozpoczął świecki apostolat, pełniąc posługę wśród chorych, pielgrzymów przybywających do Rzymu. Tam też jest pod wpływem św. Ignacego Loyoli i jezuitów, bractwa Compagnia del Divino Amore, nazywanego Oratorium Miłości Bożej, jest aktywnym członkiem bractwa Trójcy Przenajświętszej dla Pielgrzymów i Ozdrowieńców (Trinita dei Pellegrini), którego członkowie nazywali siebie spirituali - mężowie działający pod wpływem kierownictwa Ducha Świętego, zajmujący się rozwojem kultu Eucharystii i propagowaniem nabożeństw 40 godzinnej adoracji Najświętszego Sakramentu. Filip stał się także członkiem arcybractwa Confraternita della Carita, współpracował także z Towarzystwem Nauki Chrześcijańskiej.

Filip, szukając odosobnionych miejsc w Rzymie do modlitwy, udaje się do katakumb, które w XVI wieku były zaniedbane i nie w pełni zbadane.

W 1544 w Zielone Świątki otrzymuje tzw. stygmat Ducha Świętego - dar rozszerzonego serca, tj. wygięte kostki żebrowe - jest to szczególny charyzmat działania Ducha Świętego. Wydarzenie to miało miejsce w katakumbach na Via Appia Antica 136, gdzie nad grobem św. Sebastiana znajduje się bazylika pod jego wezwaniem.

Katakumby, które były świadectwem męczeństwa, prawdziwej wiary, były także kolebką rodzącej się w pierwszych wiekach sztuki chrześcijańskiej, którą cechowała z jednej strony prostota, a z drugiej głębia symboli. Filip chodził do katakumb przez kilkanaście lat, z pewnością symbole te miały na niego olbrzymi wpływ.

Dzięki Neriemu następuje ponowne odkrycie katakumb rzymskich, zwłaszcza tych nieznanych, jak np. katakumb Domicylli, które są bardzo rozległe i pełne pięknych fresków. Uczniowie Filipa z jego inspiracji naukowo zajmują się badaniem rzymskich cmentarzy chrześcijan.

Przyjęcie święceń kapłańskich

W 1551 roku Filip Neri, w 36 roku życia, w 6 roku obrad Soboru Trydenckiego, w kościele San Tommaso in Parione, 23 maja, przyjmuje święcenia kapłańskie z rąk wikariusza Rzymu Giovanniego Lenala, biskupa tytularnego Sebaste.

Należy też wspomnieć o związku Filipa Neri z wieloma świętymi, którzy działali w XVI - wiecznym Rzymie. Filip przyjaźnił się ze św. Katarzyną de'Ricci (1523 - 1590), która była mniszką dominikańską, łączyły go duchowe więzi z św. Antonim M. Zaccarią (1502-1539), założycielem barnabitów, z którymi oratorianie przez pewien czas myśleli o połączeniu się w unię. Penitentem św. Filipa Neri był św. Kamil de Lellis (1535-1614), założyciel Stowarzyszenia Sług Chorych. Filip był doradcą i duchowym kierownikiem św. Karola Boromeusza (1538-1584).

Filip ma przyjacielski kontakt z wieloma wspólnotami, między innymi z zakonem Kleryków Regularnych z Lukki, założonym przez św. Jana Leonardi (1541-1614). Ma kontakt z równie dowcipnym, co św. Filip, bratem św. Feliksem z Cantalice (1515-1587).

Działalność duszpasterską w Rzymie rozpoczyna Filip Neri wśród świeckich i kapłanów. 15 lipca 1575 roku inicjuje wspólnotę księży - Kongregację Oratorium, która ma służyć świeckim ludziom dążącym do chrześcijańskiej doskonałości, duchowo kierowanym przez Filipa.

W tej wszechstronnej działalności Filipa Neri należy zwrócić uwagę na fakt, że traktował on muzykę na pierwszym miejscu spośród sztuk pięknych: " [...] śpiew psalmów poruszał go do łez: nieraz widziano go w chórze dominikanów podczas nieszporów i komplety zalanego łzami.".

Prawdopodobnie sam Neri był twórcą wielu tekstów pieśni, laud wykonywanych w Oratorium, pozostało też po nim kilka sonetów o tematyce religijnej. Niestety, swoje utwory spalił, pozostawiając po sobie tylko listy, sentencje, duchowe wskazówki, spisane przez jego uczniów.

W duchowości Filipa należy podkreślić jego wielkie otwarcie na potrzeby współczesnego mu człowieka, nieustanne szukanie duszpasterskich sposobów, aby dotrzeć do niego z ewangelicznym przesłaniem. Jego duchowość nie była poddana schematom, był człowiekiem oryginalnym, wręcz nieprzewidywalnym w swoich działaniach, co niewątpliwie wynikało z faktu jego głębokiego mistycyzmu, poddawaniu się kierownictwu Ducha Świętego.

To miało przełożenie na jego nowatorskie działania w wielu dziedzinach życia kościelnego. Był przeciwieństwem Ignacego Loyoli, który w swojej działalności, w ćwiczeniach duchowych trzymał się ściśle przyjętych zasad, metod. Filip wykazywał dużą otwartość na znaki czasu, szybko podejmował decyzje, które początkowo okazywały się zaskakujące czy wręcz dziwne, a później przynosiły pozytywne skutki.

Jego działanie opiera się na fundamentalnych cechach duchowości, jakimi są pokora i miłość, a szczególnie w przypadku Filipa, spontaniczność i radość, która w świecie późnego odrodzenia, zmierzającego ku barokowi, poddanemu pokusie przeintelektualizowania oraz pychy, pomagała odnaleźć ludziom drogę do Boga i rozumienia siebie.

Filip umiera w Rzymie 26 maja 1595 roku otoczony swoimi duchowymi synami, którzy zainspirowani jego postacią kontynuują i rozwijają dzieło Oratorium.