Today is Monday, 7 October 2024
Lection
Gazeta parafialna

Music

Muzyka kościelna renesansu

Aleksandra Lisecka

Johannes Tinctoris (1435-1511), franko - flamandzki kompozytor i teoretyk. który w swoich traktatach zajmował się kodyfikowaniem zasad kompozycji i omawiał nowe jakości brzmieniowe. rodzące się w przełomowym okresie schyłku średniowiecza i narodzin nowej epoki, renesansu, wylicza w jednej ze swoich ksiąg dwudziestokrotne działania muzyki:

l. Boga radować; 2. Boga chwalić; 3. radość zbawionych zwiększać; 4. Kościół wojujący do tryumfującego zbliżać; 5. przygotować do uzyskania Bożego błogosławieństwa; 6. dusze do pobożności pobudzać; 7. smutek rozpraszać; 8. zatwardziałość serca zmiękczać; 9. diabła zmuszać do ucieczki; 10. wywoływać stan ekstazy; 11. umysły przyziemne podnosić; 12. złą wolę odbierać; 13. ludzi cieszyć: 14.chorych leczyć; 15. w trudach ulgę dawać; 16. dusze do walki podniecać; 17. miłość podsycać; 18. obcowaniu ludzi przyjemność dodawać; 19. uczonym w muzyce siłę dawać; 20. dusze zbawiać.

Inspiracja duchowa, religijna jest wciąż, ważną siłą sprawczą w powstawaniu muzyki i w jej percepcji, a nurt muzyki religijnej w nadchodzącym szesnastym wieku jest nurtem szerokim i rwącym. Bezpośrednimi spadkobiercami tradycji szkoły burgundzkiej, o której czytałeś. Drogi Czytelniku, w poprzednim numerze, są przedstawiciele kolejnych generacji kompozytorów polifonii flamandzkiej, działający do końca szesnastego wieku. Gatunkami, które w ich twórczości reprezentują muzykę religijną są przede wszystkim msza i motet.

Pierwszym kompozytorem, którego należy wymienić, jest Johannes Ockeghem (ok. 1410-1497), muzyk na francuskim dworze królewskim i skarbnik opactwa św. Marcina w Tours. Msze - w tym dziesięć kompletnych cyklów - stanowią najcenniejszą część jego twórczości- W kilkugłosowej fakturze dąży kompozytor do płynnego, swobodnego przebiegu głosów, do ich melodycznej samodzielności i równowagi. Nazwy mszy Ockeghema wskazują niekiedy źródło - cantus firmus, melodię, będącą podstawą konstrukcji wielogłosowej, np. chorał - w Missa Ecce aucilla Domini czy w Missa Caput, bądź melodię świecką: L'homme arme lub De plus en plus. Inne nazwy dotyczyć mogą szczególnego zabiegu technicznego. Tak np. w Missa Prolatorium nazwa wskazuje na użycie przez kompozytora w różnych głosach różnego podziału wartości rytmicznej zwanej semibrevis: prolatio major, czyli podziału na trzy, oraz prolatio minor, czyli podziału na dwie mniejsze wartości. Takich technicznych spraw tyczą również tytuły: Missa Cuiusvis toni czy Mi-mi. Kontynuując twórcze pomysły kompozytorów, poprzedzających go, stosuje również Ockeghem - dla spójności cyklu mszalnego -ten sam cantus firmus we wszystkich częściach i rozpoczyna części tym samym motywem czołowym (Missa Mi-mi). Motety tworzone przez Ockeghema częstokroć mają tematykę maryjną. Należy też wymienić Ockeghema jako twórcę pierwszego zachowanego wielogłosowego Requiem czyli mszy żałobnej.

Przedstawicielami młodszej generacji kompozytorów są: Jacob Obrecht (ok. 1450-1505) i Josquin Des Pres (ok.1440-1521). Twórczość tego ostatniego ma szczególne znaczenie w rozwoju stylu renesansowego. W jego motetach pojawia się przeimitowanie, co oznacza, że kolejne odcinki tekstu rozpoczynają się imitacyjnie, a więc tak, że kolejne głosy wchodzą z opóźnieniem, powtarzając melodię pierwszego z głosów. Ta właśnie faktura stanie się podstawową faktura muzyczną całego wieku szesnastego. Wśród dziewiętnastu mszy Josquina znajdują się msze z cantus firmus chorałowym, np. Ave Maris Stella, są też dwie msze L'homme arme. Zdarza się, że Josquin tworzy cantus firmus sam. Tak jest w przypadku mszy Hercules dux Ferrarie. Poszczególne samogłoski przyrównał kompozytor do solmizacyjnych nazw dźwięków i tak powstała melodia: re, ut, re, ut, re, ta, mi, re (nazwa "ut" to pierwotna nazwa dźwięku "do"). Niekiedy Josquin ilustruje tekst muzyką. Linia melodyczna wznosi się i opada odpowiednio do słów: ascendit-descendit (wstąpił - zstąpił), rejestr wysoki występuje przy słowie coelum (niebo), a niski przy terra (ziemia). Takie malarstwo dźwiękowe obecne jest zarówno w mszach, jak motetach np. w pełnych wyrazu Absalon, fili mi lub Planxit autem David. Archiotektonika mszy w czasach Josquina ma już ustalone pewne typowe rozwiązania, sięgające czasów wielogłosowej mszy średniowiecznej. Tak więc GloriaCredo rozpoczynają się chorałowe, KyrieChriste są skontrastowane, w Benedictus i w Crucifixus następuje redukcja głosów, przy Resurrexit - pełna obsada. Niektóre zwroty są podkreślane przez wydłużenie wartości rytmicznych.

Klasykiem polifonii niderlandzkiej nazywany jest Nicolas Gombert (ok. 1500-1560), ze względu na konsekwentne stosowanie przeimitowania. Faktura jego utworów jest głównie pięcio - sześciogłosowa. Stosuje też kompozytor powiększenie liczby głosów w częściach cyklu. W Magnificat wykonywanym alternatim (kolejne wersety śpiewane są naprzemiennie, chorałowe i wielogłosowo), w każdym kolejnym wielogłosowym wersecie wchodzi dodatkowy głos - tak więc kompozycję zamyka potężnie brzmiący ośmiogłos. Obok ośmiu Magnificatów stworzył Gombert dwanaście mszy, w których wykorzystuje głównie technikę parodii. Tak nazwany sposób komponowania oznacza oparcie utworu na konstrukcji wielogłosowej, zapożyczonej z jakiegoś utworu własnego, napisanego wcześniej, bądź z utworu innego kompozytora. Sporą część twórczości Gomberta stanowią motety. Ciekawym przykładem jest tutaj motet Diversi diversa orant (Różni różnie się modlą), w którym zestawia Gombert melodie sześciu antyrbn maryjnych i jednej sekwencji, zachowując ich teksty.

Kolejny kompozytor flamandzki, o którym trzeba wspomnieć to Clemens non Papa, właściwie Jacques Clement (1510/1515 - 1555? 1556?), autor piętnastu mszy- głównie parodii - i dwustu motetów. Wśród jego kompozycji religijnych znajduje się muzyczne opracowanie psałterza do holenderskiego przekładu Willema van Zuylene van Nyevelta. Proste, trzygłosowe śpiewy zawarte w tym zbiorze, przeznaczone są do powszechnego, domowego wykonania.

Ostatnimi wielkimi twórcami polifonii franko - flamandzkiej są Philippe de Monte (1521-1603), przede wszystkim zaś Orlando di Lasso (1532-1594). Lassus podczas licznych podróży poznał wiele ośrodków muzycznych, był m.in. przez kilka lat kapelmistrzem na Lateranie. W roku 1556 związał się z Monachium i tam na stanowisku kapelmistrza pozostał do końca życia. Był kompozytorem niezwykle płodnym. Wśród dwóch tysięcy jego kompozycji większą część stanowią utwory religijne: tysiąc dwieście motetów, pięćdziesiąt mszy, sto magnifikatów, lamentacje i psalmy. Szczególną sławę zyskał cykl Psalmy pokutne oraz cykl Lagrinie di San Piętro (Łzy Św. Piotra). Lagrime napisane zostały na siedem głosów, których liczba symbolizuje cierpienie. W cyklu znajduje się dwadzieścia jeden utworów - wielokrotność liczby siedem. Lassus, uznany dziś za jednego z najwybitniejszych kompozytorów renesansu, ceniony był wysoko również przez swych współczesnych. Jeszcze za jego życia ukuto zdanie, wykorzystując łacińskie tłumaczenie jego nazwiska: hic est ille Lassus, lassurn qui recreat orbem - oto ów uniżony, co znużony świat ożywia.

W tym samym roku, w którym zmarł Lasso (1594), zmarł również inny wybitny kompozytor, reprezentujący kolejny ważny ośrodek muzyki renesansowej, szkołę rzymską - Giovanni Pieriuigi da Palestrina, ur. w roku 1524. Rzym jako centrum reformy katolickiej, wymaga od kompozytorów podporządkowania się regułom, jakie narzucił muzyce Sobór Trydencki (1545-1563). Kompozytorzy rzymscy przejmują od niderlandczyków przeimitowanie, jednak w mysi zaleceń Soboru konstrukcja muzyczna nie może zaciemniać tekstu. W swoich mszach, których stworzył ponad sto, Palestrina równoważy idealnie fakturę przeimitowaną z nota contra notam. Najsłynniejszą z mszy jest Missa Papae Marcelli (Msza papieża Marcelego). Doskonałość proporcji i szlachetny wyraz tej muzyki na długie lata stały się wzorem wokalnej polifonii. Jeszcze w XIX wieku kompozytorzy uczyli się rzemiosła studiując Gradus ad Pamassum Fuxa, podręcznik wykładający kontrapunkt Palestrinowski. W Rzymie, podobnie jak u flamandczy-ków, naczelnym gatunkiem religijnym obok mszy jest motet. Palestrina stworzył około pięciuset motetów, wśród nich cykl Canticus canticorum, dwadzieścia dziewięć motetów do tekstów biblijnej Pieśni nad pieśniami.

W Hiszpanii, w stylu polifonii flamandzkiej, pisze Cristobal de Morales (1500-1553). Wiele lat działał w Rzymie hiszpański kompozytor Tomas Luis da Yictoria (1548-1611), zwany hiszpańskim Palestriną. Nieco młodszy jest AlonsoLobo (1555-1617).

W Anglii z kolei muzyka renesansowa posługuje się nieco odmiennymi formami. W pierwszej połowie XVI wieku praktyka liturgiczna opiera się na tzw. Sarum use, którego ośrodkiem była katedra w Salisbury, zwanym po łacinie Sarum. Wielogłosowy cykl mszalny opracowywany był od części Gloria. Takie msze pisze John Taverner (1495-1545), który tworzy również motety i magnifikaty. Odpowiednikiem łacińskiego motetu są angielskie anthems (anthem to po angielsku antyfona, hymn). Znajdujemy je w twórczości Thomasa Tallisa (1505-1585) i Williama Byrda (1543-1623). W roku 1534 decyzją króla Henryka VIII doszło do oderwania się Kościoła angielskiego od jedności z Rzymem. Miejsce mszy zajmują services, nabożeństwa w języku angielskim. Tworzy je William Byrd. który jednocześnie pisze jednak msze (pełne cykle, łącznie z Kyrie, co jest w Anglii nowością), wykonywane następnie w czasie eucharystii, odprawianych tajnie w pałacowych kaplicach wiernych katolicyzmowi magnatów.

W XVI wieku, w Niemczech, w wyniku reformacji do liturgii wchodzi język narodowy. Ponieważ reformatorzy przywiązują wielką wagę do śpiewu gminy, powstają liczne śpiewy protestanckie, do których melodie przejmowano z pieśni świeckich, ze śpiewów katolickich lub komponowano nowe. Do ich autorów zaliczał się sam Marcin Luter, wiele pieśni stworzyli też jego współpracownicy - kompozytorzy: Johann Walter (1490-1570) i Ludwig Senfl (1490-1543).

W Polsce, jak i w innych krajach europejskich, kompozytorzy muzyki religijnej uprawiają mszę i motet. Autorami kompletnych mszy są Marcin Leopolita (1540-1589) i Tomasz Szadek (1550-1612). Leopolita w swojej Missa Paschalis wykorzystał jako cantus firmus melodie pieśni wielkanocnych: Chrystus Pan zmartwychwstał, Chrystus zmartwychwstał jest, Wstał Pan Chrystus, Wesoły nam dzień dziś nastał. Z twórczości Wacława z Szamotuł (ok.l524-ok.l560) zachowało się kilka motetów: Ego sum Pastor bonus, In te Domine speravi, Nunc scio vere oraz siedem pieśni religijnych z tekstami polskimi, m.in. słynna Modlitwa, gdy dziatki idą spać, rozpoczynająca się od słów Już się zmierzcha... Ważnym zabytkiem są Melodie na psałterz polski Mikołaja Gomółki (1535-1591) do tłumaczenia psalmów dokonanego przez Jana Kochanowskiego. W dedykacji kompozytor pisał:
Są to łacniuchno uczynione
Prostakom nie zatrudnione
Nie dla Włochów, dla Polaków
Dla naszych prostych domaków.

Inni kompozytorzy polscy, działający w XVI wieku to Sebastian z Felsztyna (1480/90- po 1543), Jerzy Liban z Legnicy (1464-1546), Mikołaj z Krakowa (I pół. XVI w.), Krzysztof Borek (?-1574), Cyprian Bazylik (1535 - ok. 1600), Krzysztof Klabon. Warto podkreślić, że w roku 1543 roku król Zygmunt I ufundował w Krakowie Kapelę Rorantystów Wawelskich, której śpiewacy codziennie rano śpiewali mszę w kaplicy królewskiej.

Kończąc nasze rozważania na temat religijnej muzyki renesansowej, wróćmy jeszcze do Włoch, tym razem jednak do Wenecji. Od roku 1527 działa tam kompozytor franko - flamandzki, uczeń Josquina - Adrian Willaert (1490-1562). Jest on założycielem szkoły weneckiej, w której dokonują się przemiany stylistyczne, prowadzące do następnej epoki. Willaert zajmował stanowisko maestro di capella w kościele św. Marka. Wykorzystał dla swojej twórczości architekturę kościoła z organami w przeciwległych absydach. Willaert dzieli zespól na dwa, bądź trzy chóry a capella lub z towarzyszeniem instrumentalnym i ustawia je w przeciwnych punktach kościoła. Chóry dialogują, śpiewają na przemian lub łączą się, wykorzystywany jest też efekt echa. Na gruncie polichóralności - tak nazwana jest nowa technika wykonawcza - kształtuje się styl koncertujący. Oznacza on pierwotnie motety z towarzyszeniem instrumentalnym. W kościele San Marco, w Wenecji, rozbrzmiewają bogate barwy polichóralnych, wokalno - instrumentalnych motetów, psalmów, magnifikatów Andrei (1590-1586) i Giovanniego (1557-1613) Gabrielich. Lecz twórczość tego ostatniego stoi u progu nowego stulecia i nowego stylu: baroku.


Read 35327 times

09, (4) 1998 - Boże Narodzenie



Kalendarz
Czytania
Kongregacja Oratorium Św. Filipa Neri - Poznań