Historia męki Jezusa Chrystusa - historia passionis - to jeden z najpopularniejszych tematów średniowiecznej polskiej prozy fabularnej. Począwszy od nowotestamentowych opisów męki Zbawiciela i apokryfów chrześcijańskich, będących wierną imitacją, bądź reprodukcją kanonicznych ksiąg, można tematykę pasyjną śledzić również w bogatej literaturze, objętej zakresem tego tematu.[1] Z około dwu tuzinów Ewangelii, ułożonych u początków chrześcijaństwa, opis śmierci, zstąpienia do piekieł, aż do momentu zmartwychwstania, wypełnia obok opisów dzieciństwa Jezusa, całość owych zbiorów.[2] Proza polska zawdzięcza swe bogactwo i różnorodność motywów i wątków pasyjnych łacińskim utworom z okresu dojrzałego średniowiecza, czerpiąc z nich zwłaszcza te związane ze współcierpieniem Maryi i torturami cielesnymi zadawanymi Chrystusowi. Przykładem takich utworów są: "Rozmyślanie przemyskie", "Żywot Pana Jezu Krysta" B. Opeca, "Rozmyślania dominikańskie", "Sprawa Chędoga o męce Pana Chrystusowej", oraz "Męka Pana Chrystusowa".
Historia życia i nauki Jezusa Chrystusa, jak również historia Jego śmierci i zmartwychwstania, przedstawiona w opisie Ewangelii, uznana została przez Kościół za prawdziwą i wiarygodną. Ewangelia (z gr. euangélion- dobra nowina) to w tradycji chrześcijańskiej określenie ewangelii kanonicznych, Ewangelii według św. Mateusza, Marka, Łukasza i Jana[3]. Trzy pierwsze nazwane są ewangeliami synoptycznymi (z gr. sýnopsis- ocena, przegląd) ze względu na podobieństwo tematyczne. Opisują one działalność Jezusa w formie ciągłej narracji, rozpoczynającej się przepowiadaniem Jana Chrzciciela, aż po śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa. Ewangelia według św. Jana natomiast, różni się od pozostałych samą strukturą. Obok wyżej wymienionego ogólnego podziału, każda z Ewangelii ma swój własny charakter, różniący się stylem, kompozycją, odmiennością ujęcia teologicznego, a nawet różnymi intencjami autorów.
Ewangelia według św. Marka składa się planowo z dwóch, dopełniających się części[4]. Pierwsza dotyczy tajemnicy tożsamości Jezusa[5] i obejmuje Jego działalność, jak również opisy osób, z którymi przebywał[6]. Druga część natomiast dotyczy tajemnicy cierpień Jezusa - Jego mesjanicznego przeznaczenia[7]. Adresatem Ewangelii św. Marka była prawdopodobnie jakaś konkretna wspólnota chrześcijańska, o czym świadczy forma i treść opowiadania, odpowiadająca na problemy i sytuację owej społeczności. W sposób wyraźny dominuje męka Jezusa, co wskazywałoby na fakt trudności jej przyjęcia przez czytelników bądź słuchaczy Marka. Odpowiedź na zgorszenie krzyża jest jednocześnie odpowiedzią na pytanie: jak być uczniem Chrystusa i jak Go naśladować. Równocześnie jest to wprowadzeniem do sądu nad Jerozolimą i do prześladowań naśladowców Chrystusa. Krzyż jest więc ukazany nie jako przypadek, ale jako część boskiego planu[8]. Ironia historii Jezusa kryje się w tym, że ludzi winni Jego śmierci nieświadomie udzielają właściwych odpowiedzi na pytanie, kim On jest. Arcykapłan pyta czy Jezus jest "Mesjaszem, Synem Błogosławionego"[9], a Piłat skazuje Go na śmierć, stawiając zarzut, że jest "Królem Żydów"[10]; setnik natomiast w chwili śmierci nazywa Jezusa "Synem Bożym"[11]. Pełnia objawienia Syna Człowieczego następuje dopiero w perspektywie Krzyża. To Krzyż jest dowodem prawdziwości nauczania o Bożym Królestwie, jest spełnieniem obietnicy zbawienia i przez to staje się jedynym, najmocniejszym argumentem dla obudzenia wiary.
Święty Mateusz dzieli swoją Ewangelię na trzy etapy życia i działalności Jezusa[12]. Poprzez przedstawienie postaci Chrystusa, Jego działalności wobec Izraela (Kazanie na Górze, mowy misyjne i mowy w przypowieściach) zmierza autor ku szczytowi, ku punktowi kulminacyjnemu, jakim jest podróż Jezusa do Jerozolimy, Jego męka, śmierć i zmartwychwstanie. Ewangelia ta skierowana była do Kościoła reprezentującego pochodzenie zarówno żydowskie, jak i pogańskie. Jej celem było pozyskanie uczniów ze wszystkich narodów, jednak nawet pośród chrześcijan dochodziło do wybuchów nienawiści, co z kolei sprzyjało pojawieniu się fałszywych proroków, nie wspominając o wyrzeczeniach się wiary na skutek prześladowań. Ewangelia ta powstała jako odpowiedź na moralny i religijny głód tego podzielonego i prześladowanego Kościoła[13]. Mateusz na nowo opowiada historię Jezusa, który rzeczywiście jest królem Żydów. Jest nim nie przez siłę mięśni czy pretensje do tronu, lecz dzięki wierności w ratowaniu Swojego narodu za cenę cierpienia i śmierci. Podczas chrztu, Bóg wyposaża Jezusa w moc swego Ducha i ogłasza Go Swoim jedynym Synem[14]. Jezus, syn Boży, upełnomocniony do bycia najwyższym Bożym sprawcą zbawienia, staje się Emanuelem, "Bogiem z nami"[15]. W konsekwencji śmierć Jezusa nie jest klęską, lecz staje się środkiem, poprzez który Bóg zbawia całą ludzkość, zarówno Żydów, jak i pogan[16].
Łukasz - zastosował podobny do Marka i Mateusza schemat opisu ewangelicznego, dokonując dwu ważnych zmian[17]. Pierwsze dwa rozdziały poświęcił opowieści o dzieciństwie, która stanowi przeciwwagę opowieści o męce i zmartwychwstaniu. Drugim nowatorskim posunięciem było wmontowanie długiej partii tekstu[18], będącej ważnym zbiorem epizodów i powiedzeń. Tekst ten jest osnuty perspektywą męki, a podróż do Jerozolimy równa się podróży ku śmierci[19].[20] U Łukasza Jezus to po prostu Zbawca ludzi[21]. We wszystkich życiowych sytuacjach Jezus jest tu ukazany przede wszystkim jako osoba głębokiej modlitwy aż po cierpienie, aż po krzyż. Zbawiciel na barkach modlitwy i zawierzenia Ojcu dźwigał brzemię miłości nie tylko do własnego ludu, ale i do wszystkich ludzi.
Ewangelia według św. Jana, jak to już zostało wspomniane, różni się w swej strukturze od pozostałych. Ma ona formę dramatu, składającego się z prologu, dwóch głównych aktów i epilogu[22]. Przedstawienie sceny wywyższenia Syna Bożego wobec świata ma miejsce w akcie II[23]. Tematem tej części jest męka i zmartwychwstanie Jezusa, poprzedzone mową pożegnalną, do uczniów[24]. Teologia Jana daje świadectwo życiu Jezusa i możliwości życia w Jezusie, co wyrażone jest tu symbolem światła[25]. Ewangelia św. Jana zapewnia nas o uczestnictwie w całej pełni życia dzięki Jezusowi, który troszczy się zarówno o fizyczny wymiar egzystencji człowieka, jak również o jego duchowe możliwości. Ta więź przymierza między Bogiem a człowiekiem może być przywrócona tylko przez ofiarę na krzyżu, a w konsekwencji ofiarę każdego człowieka z siebie, gdyż tego właśnie wymaga posłuszeństwo[26]. Jest to również Ewangelia krzyża, będącego ponadczasową siłą zbawczą:
"A Ja gdy zostanę nad ziemię wywyższony, pociągnę wszystkich do Siebie."[27]
Powyższe opisy ewangeliczne, a także apokryfy pochodzące z pierwszych wieków średniowiecza, traktujące o męce Zbawiciela, to niewyczerpane źródło inspiracji dla wielu twórców dzieł o tematyce pasyjnej. Przesłaniem rozmaitych podań literackich są rozważania nad sensem cierpienia, który może być odgadnięty jedynie w tajemnicy Krzyża Chrystusowego.